ИЛ ХААДЫН ЗООСОН ДЭЭРХ МОНГОЛ БИЧЭЭС

ИЛ ХААДЫН ЗООСОН ДЭЭРХ МОНГОЛ БИЧЭЭС

Их Монгол улсын Илхаант улс (Персийн монгол улс буюу Хүлүгийн хаант улс ч гэгддэг) оршин тогтносон 100 гаруй жилийн хугацаанд (1256 -1357он) хаан төр барьсан 17 хааны 12 нь зоосон мөнгөө монгол бичигтэй гаргаж байсан түүхэн баримт нэгэнт тодорхой болжээ.

Их Монгол улсын 800 жилийн ойг тохиолдуулан Монголын зоос судлаачдын холбооноос 2006 оны 6 сард Улаанбаатар хотод зохион байгуулсан “Монголын эзэнт улсын зоосон мөнгө” үзэсгэлэнд дээрхи зооснууд тавигдсаныг үзсэн хүмүүс сайн санаж байгаа байх.Илхаадын зоосон дээрхи араб бичээсийг үндсэнд нь тайлж тодруулсан гэж үздэг бөгөөд харин монгол бичээсийн тухайд өнөө хэр нь гүйцэд тайлагдаагүй буюу маргаантай хэвээр үлдсэн үг үсгийг цаашид судлаж тогтоон нэг мөр болгох нь монголчууд бидний хийх ажил даруй мөн юм. Монгол улсын өнө эртний түүх соёлын нандин дурсгал болон хадгалагдаж ирсэн зоосон мөнгөний монгол бичээсийг уншиж тайлах нь манай түүх, бичиг соёлын уламжлалыг хадгалан хамгаалахад зохих хувь нэмэртэй болох буйзаа. Энэ үүднээс би урьд өмнө тайлагдаагүй байсан зарим үгсийн талаар судалж үзсэнээ дор толилуулж байна.Илхаант улсыг үндэслэгч Хүлүг хаан овог удмынхаа тамга бүхий алт, мөнгө, зэс зоос гаргаж байсан боловч тэдгээр нь бүгд араб бичигтэй байжээ. Юутай ч өнөө хэр нь Хүлүг хааны гэх монгол бичээстэй зоос олдоогүй, энэ тухай мэдээ таамаглал гараагүй байна.Хүлүг хааны дараа Илхаант улсын төрийг залгамжлан барьсан Абага (1265-1282он), Ахмад (1282-1284он), Аргун (1284-1291он), Гайхат буюу Ринчиндорж (1291-1295он), Байду (1295он) хаадын зоос монгол бичээстэй байсан бөгөөд ялангуяа тэдгээрийн хэв загвар, бичлэг, бичээсийн маяг, үгсийн бүтэц хоорондоо төстэй байдаг.Дээр дурдсан таван хааны мөнгөн зоосон дээрхи монгол бичээсийн байдлыг Зураг 1-д үзүүлэв:

ХАГААН НУ НЭРЭБЭР АБАГА ИИН (АХМАД ...АРГУН...РИНЧИНДОРЖ...БАЙДУ)ДЭЛДҮҮЛСЭН – гэсэн бичээстэй байдаг ба хамгийн сүүлчийн мөрөнд араб хэлээр хаан тус бүрийн нэрийг бичжээ.Эдгээр мөнгөн зоосон дээрхи монгол бичээсийн талаар “Монголын эзэнт улсын зоосон мөнгө ба хаадын овгийн тамга” (2005.Улаанбаатар) номоос дэлгэрэнгүй үзэж болно. Уг номонд дээр дурдсан таван хааны мөнгөн зоос төдийгүй алтан зоосны тухай тодорхой тайлбарласан байгаа. Гэвч алтан зоосны зарим бичээсийг тухайн үед гүйцэд тогтоох боломжгүй байсан тул таамаг төдий зүйл бичихээс зайлсхийх үүднээс дэлгэрэнгүй тайлбар хийлгүй орхисон билээ. 2006 оны 7 сард миний бие Абага хааны нэгэн алтан зоос олж үзсэн бөгөөд энэ нь монгол бичээс нь бүрэн гүйцэд гарсан нэн сайн зоос байв. Би өөрийн судалгааны архивт байсан Абага хааны нилээд олон алтан зоосны бичээсийг энэхүү шинээр олдсон зоосны зурагтай харьцуулан үзсэнээр уг зоосны бичээсийг бүрэн унших боломжтой болсон юм. Абага хааны алтан зоосны монгол бичээсийг сийрүүлбэл:

1924 онд олон аймгийн захиран тушаах хэлтэст сургуулийн хэргийг эрхлүүлжээ. Ийнхүү түүхэнд анх удаа хөдөлмөрчин олны соёл боловсролын ажлыг төрийн хэрэг болгосон нь онцгой чухал ач холбогдолтой алхам боллоо гэж монголын түүхэнд бичигдэн үлджээ. 1925 онд бага сургуулийн анхны программыг боловсруулсан бөгөөд энэ үед 19 сургуульд 731 сурагч суралцаж байжээ.1926 онд МАХН-ын тавдугаар их хурал, улсын гуравдугаар их хурлаас Ардын Гэгээрлийг хөгжүүлэх 10 жилийн /1926-1936/ төлөвлөгөөг батлан гаргажээ. Улаанбаатар хотын ерөнхий боловсролын сургууль, багш цөөн, ажиллах хүрээ хязгаарлагдмал, ачаалал нь хөнгөн бага байсан үед хотын сургуулийн хэргийг 1931 оныг хүртэл Ардыг Гэгээрүүлэх яам шууд удирдан хянаж байжээ.Тухайн үеийн төр засгийн удирдлага тухайлбал, Улсын бага хурлын дарга Догсом, орлогч дарга Лосол, Их хурлын тэргүүлэгчдийн дарга Дамдинсүрэн, Гэгээрүүлэх яам ба хотыг захирах яамны харъяа сургуулиудыг эргэн үзэж заавар, зөвлөгөө, даалгавар өгч байсан баримт бичгүүд архивт хадгалагдаж байна.1930-аад оны эхээр Улаанбаатар болон бусад томоохон аймгуудад гэгээрлийн хэлтэс ажиллах болжээ. Улаанбаатарын гэгээрүүлэх явдлын хэлтэс 1921 оны 9-сарын 21-ний өдөр хуралдсан Монгол Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчид, Засгийн Газрын хамтарсан хурлын тогтоолоор байгуулагдсан юм. Энэ хуралдаанаар Монгол улсын орон нутгуудын зохион байгуулалтыг шинэчлэн тогтоох тухай хуулийг өөрчлөн, захиргаа ба эдийн засгийн талаар тогтоосон гол бодлогод нийцүүлэн, Төв аймаг, Улаанбаатар хотын захиргааг нутаг дэвсгэрийн холбогдлоор нэгтгэж, ерөнхий, санхүүгийн, гэгээрлийн зэрэг 9 хэлтэс товчоотой байхаар тогтоосон нь эдүгээгийн Улаанбаатар хотын Засаг даргын дэргэдэх Боловсролын Газрын тулгын чулуу болжээ.

Ховд аймгийн нутаг дахь археологийн дурсгалууд

Хойт Сэнхэрийн агуйн зосон зургууд

Агуй нь Манхан сумын төвөөс баруун хойт зүгт 25 км-т Хойт Сэнхэрийн голын хөвөөнд оршино. Их, бага хоёр агуйнаас бүрдэнэ. Их агуй зүүн талынхаа хунхад алдарт зургаа хадгалан үлджээ. Агуй нь гантиг чулуунаас тогтсон бөгөөд уулын хормойгоос 100 орчим метрийн өндөрт байрлана. Агуйн дотор талын өндөр нь 15 метр. Агуй багтаамжийн хувьд асар том бөгөөд түүнд ороход эртний томоохон сүм юм уу, эс бөгөөс орчин үеийн томоохон театрт орж байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг. Агуйн 4 хунхад арслан заан, аргаль, тэмээн хяруул, савгат хирс, цэн тогоруу, зээр, могой зэрэг амьтдыг маш уран хийц, зохиомжтойгоор улаан зосоор зурж дүрсэлжээ. Хойт Сэнхэрийн агуйн зураг нь урлаг судлаачдад уран зургийн галерей, түүхчдэд түүхийн үнэт сурвалж, бичиг үсэг судлаачдад бичиг үсгийн цагаан толгой, палеонтологичдод эртний амьтны хүрээлэн, математикчдад тооны дугаарлал, тооллын систем болон бидний үед уламжлан иржээ .

Ишгэн толгойн хадны зураг 

Манхан сумын төвөөс хойш 6 км орчимд жижиг хадан толгой оршино. Үүнийг нутгийнхан “Ишгэн толгой” хэмээдэг. Ишгэн толгойн хадны зургийг 1979 онд илрүүлжээ. Профессор Д.Цэвээндоржийн тодорхойлсноор Ишгэн толгойн хаданд нийт 150 гаруй зураг дүрсийг сийлснээс хүн-1, адуу-18, үхэр-13, буга, хандгай, гөрөөс-19, тэмээ-1, янгир -17, аргаль-11, могой-5, бар-3, тэмдэг үсэг-53 байдаг аж.
Ишгэн толгойн хадны зураг нь сэдэв, зохиомж, дүр дүрслэлийн арга барилаараа Чандмань хар үзүүрийн зурагтай, зарим шинжээрээ Хойт Сэнхэрийн агуй, Шишкино хясааны зургуудтай тус тус төслөг байна. Иймд археологич А.П.Окладников, Д.Цэвээндорж нар Ишгэн толгойн хадны зургийг дээрх дурсгалуудтай харьцуулан үзээд, хуучин чулуун зэвсгийн дээд шатанд холбогдуулан үзсэн билээ

Чандмань хар үзүүрийн хадны зураг

Буянт сумын нутагт Буянт голын гүүрний хойт талд сумын төвөөс 3 км-т орших өнчин толгойг Чандмань хар үзүүр гэнэ. Тус хадны зургийг судлаачид 1966 онд илрүүлэн судалжээ. Зураг нь он цагийн хувьд палеолит буюу хуучин чулуун зэвсгийн үед холбогдоно.
Чандмань хар үзүүрийн хадны зургийг:
Нэгдүгээрт: Амьтдын биеийн ерөнхий тэгийг хөвөөлөн цохих
Хоёрдугаарт: Бүх талбайгаар нь хонхойлон цохих

Монгол бичгийн соёл, түүx, уран бичлэг буюу каллиграф I

Монгол бичиг маань бидний түүх, соёл иргэншил, ёс заншил оюун сэтгэлийн гайхамшигт өв дурсгал болох бөгөөд хүмүүн төрөлхтөний утга соёлын салбарт байр сууриа хадгалан үлджээ.
Манай өвөг дээдэс ямар их бичиг үсгийн соёлтой байсан болох мөн түүнийгээ хичнээн удаан хадгалан бидний эрин үеийг хүртэл өвлөж авч ирснийг ном судараас гадна, хад чулуун дээр сийлэн үлдээсэн бичлэг, зургуудаас мөн тамга тэмдэг захидал дээрээс харж болно.
Монгол оронд маань Ховд аймгийн Хойд цэнхэрийн агуй, Өвөрхангай аймаг дахь Тэвш уул, Баянхонгор аймгийн Бичигтийн ам хад, Говь-Алтай аймгийн Цагаан гол гэх мэтчилэн хадан дээр сийлсэн дүрс зурагтай газар элбэг байдаг.
Эдгээр дурсгалууд нь бидний одоо хэрэглэж байгаа бичиг шиг системтэй дэс дараатайгаар үйл явдлыг дүрслээгүй ч гэсэн эртний хүмүүсийн аж амьдрал, оюун сэтгэлгээний төлөв байдлыг өнөөгийн бидэнд дүрслэн хүүрнэж буй чулуун ном буюу гайхамшигт зурган бичиг гэж хэлж болно.
Иймээс ч монголын түүхийн хамгийн эртний бичиг соёлын үнэт дурсгал болж үлдэж МЭӨ үеийн түүхийг бидэнд “тэр үеийн хүмүүс ан хийдэг байжээ”, “монгол орны нутаг дээр арслан заанаас эхлээд тэмээн хяруул хүртэл амьдарч байжээ” гэдгийг өгүүлжээ.

Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг Их баян уулын Бичигтийн ам

Монгол ардын засгийн газраас 1925 оны 2 дугаар сарын 22-ны өдөр мөнгөний шинэчлэл хийх тухай түүхэн тогтоол гаргаж, 1925 оны 12 дугаар сарын 9-нд анх 200100 төгрөгийг гүйлгээнд гаргаснаар төгрөг гүйлгээнд оров.
Монголын үндэсний шинэ мөнгөн тэмдэгтээр 900 сорьцын 18 граммын жин бүхий цагаан мөнгөн зоосыг батлан гаргаж "төгрөг" гэж нэрлэн цагаан мөнгөн зоосны зэрэгцээгээр цаасан тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргажээ. Дан ганц цагаан мөнгийг гүйлгээнд гаргах нь энэ хүнд металлыг хадгалах, зөөх, тээвэрлэх явдалтай холбогдсон тохиромжгүй байдлыг өөрчлөх шаардлагатай уялдсан ажээ.
Төгрөгийг эхлээд гүйлгээнд гаргахдаа цалингаар дамжуулан гаргаж дараа нь улсын хэмжээний бүх албан газруудын төсөвт зардлуудыг төгрөгөөр тооцох болгожээ.
Төгрөг гүйлгээнд гарангуут гадаадын мөнгөн тэмдэгтүүдийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарсан юм. Гадаадын мөнгөн тэмдэгтүүдийн дотроос зах зээлд эзлэх жин багатай мөнгүүдийг гүйлгээнээс татаж авах ажил түргэн хугацаанд амжилттай хийгдсэн байна. Харин хятадын янчаан нь тоогоор олон, зах зээлийн гүйлгээнд зонхилох үүрэгтэй байснаас хууль ёсны төлбөрийн хэрэгслийн үүргийг гүйцэтгэж, улсын төсвийн орлого, зарлага, үйлдвэр, аж ахуйн газар, банкны бүртгэл тооцоог түүгээр хөтөлж байснаас эхэн үедээ төгрөгтэй зэрэгцэн гүйлгээнд хэрэглэгдэж байв.
Ард түмэн металл мөнгийг хэрэглэж заншсан, орос хятадын цаасан тэмдэгтийн ханш буурч итгэл алдсан нөхцөлд үндэсний шинэ цаасан тэмдэгтийг гүйлгээнд нэвтрүүлнэ гэдэг хүнд байлаа.
1925 оны байдлаар тус улсын гүйлгээний эргэлтэнд Монголын эд хэрэглэгчдийн хоршоо болон гадаадын худалдаачдын нийт 20 гаруй сая гадаадын мөнгөн тэмдэгт гүйлгээнд явж байжээ.
Төгрөгийг гүйлгээнд гаргасан үеэс үндэсний валют төгрөг, хятадын янчаан хоёрын хооронд ширүүн тэмцэл өрнөж байлаа.
 

МОНГОЛЫН ДҮРСЛЭХ УРЛАГИЙН ТҮҮХ (1911-1950)

1921 оны ардын хувьсгалын дараа Монгол Ардын Нам засгаас урлаг, утга зохиолыг хөгжүүлэх талаар үлэмжийн их анхаарал тавьж, ард түмний эрх ашигт нийцсэн агуулгатай, үндэсний хэлбэртэй урлаг соёлыг хөгжүүлэх, дэлхий дахины сонгодог урлагийн дэвшилт өвөөс бүтээлчээр суралцах зорилтыг тавьснаар Монголын орчин үеийн дүрслэх урлагийн түүхийн шинэ хуудас нээгдсэн юм[1]. Тэр үед монголын уран бүтээлчид үндэсний урлагийн уламжлалыг хадгалан, дэлхий дахины урлагийн онцлогийг судалж, ялангуяа Зөвлөлтийн дүрслэх урлагаас суралцаж, Монголын орчин үеийн дүрслэх урлагийн суурийг тавьж зураач урчуудын өмнө шинэ нийгмийг цогцлон бүтээх чиглэлийг баримталж байв[2].

Монгол оронд Европын уран зургийн арга Оросоор дамжин орж ирсэн бөгөөд монголын зураач, урчуудын өмнө хүн төрөлхтний хөгжлийнхөө түүхэнд хуримтлуулсан зураг дүрслэлийн ухааны арвин баялаг болох өрнөдийн зургийн аргыг сурч эзэмшиж МАН-аас гадаадын боловсронгуй байдлыг дагаж мөрдөн явах нь нэн зүйтэй гэж зөвшөөрөн тогтов[3].

1920 оны XI сараас 1921 оны IV сар хүртэл «Монголын үнэн» сонины анхны дугаарт хоёр, бусдад нь тус бүр нэг, нийтдээ долоон зураг хэвлэгдэж, ардын намын зорилго бодлогыг илэрхийлж, түүний хэтийн төлөв, үзэл санааг олон түмэнд хүргэж, улмаар сурталчлагч, зохион байгуулагчийн үүрэг гүйцэтгэж байснаас үзэхэд орчин цагийн дүрслэх урлагийн ууган төрөл зүйл сонины зураг Монгол ардын намаас империализм хамжлагат ёсыг эсэргүүцсэн ардын хувьсгалд ид бэлтгэж байсан үеэс үүссэн байна

Монгол улсын түүх Mongolian State History

Шиньжян - Уйгурын өөртөө засах орон
Шинжян - Уйгурын өөртөө засах орон эсвэл Шинжян гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том өөртөө засах орон юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, хүн ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хань, уйгар, казахууд эхний гуравт орно. Мөн энд дунган, монгол, киргиз, сибо, тажик, узбек, манж, даур, татар, орос, дунсян, тузя, жуан, салар зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл Урумчи хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа Киргизстан, Казахстан, Афганистан, Энэтхэгийн ба Пакистаны хяналтын Жамму-Кашмир, Ладак муж, ОХУ, Монгол улстай, дотооддоо Төвдийн автономит нутаг, Ганьсу, Хөхнуур мужтай хиллэнэ.Шинжианы-Уйгурын автономит нутагзасаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь Тэнгэр уулын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжиан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжианы улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжианы зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь Евроазийн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүн гарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай.Тяньшань/тэнгэр уул/, Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг.